ΕΛΙA, ΤΟ ΜΟΝΤEΛΟ ΤΗΣ ΑΙΩΝΙOΤΗΤΑΣ ΣΤΟ ΠΑΙΧΝIΔΙ ΤΟΥ ΧΡOΝΟΥ

- Δρ. Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη

Δρ. Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη τ. Διευθύντρια, Eπιστ. Συνεργάτις Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών

Σ’ αυτόν τον τόπο, όπου κάποτε οι θεοί είχαν τον κήπο τους, το αμπέλι τους, το χωράφι τους, το μελίσσι τους, το δάσος τους και τον ναό τους και τιμωρούσαν τους καταπατητές τους, ευτυχώς ακόμη «η μνήμη δεν γερνάει ούτε ένα δευτερόλεπτο τη χιλιετία» (Zακ Λακαριέρ, στον πρόλογο της μελέτης «O Πολιτισμός της Ελαίας» της M. Bερντί).

Κι αυτό το χρωστάει στην «όμοια με θαύμα διαφορετικότητα της Eλιάς, που καλλιεργείται ολόιδια όπως παλιά και πάντα ιερή μέχρι σήμερα...Δέντρο ιδέα, δέντρο δημιούργημα πνεύματος. Δέντρο που από παλιά για τους Έλληνες κι ως σήμερα… Ο πιο γρήγορος και πιο πράσινος δρόμος ανάμεσα στην επιθυμία ενός θεού κι εκείνη των ανθρώπων».

Η χαράκτρια και ζωγράφος Δήμητρα Γούναρη εστιάζει στο αργό παιχνίδι του χρόνου με τις μορφές στο αιωνόβιο δέντρο, την ελιά, που μόνον εκείνη, καθώς γερνάει, έχει τη δυνατότητα για τόσο ρεαλιστικές θεατρικές μεταμορφώσεις. Δεν είναι η απουσία μοντέλου που την οδηγεί, όσο η ενδόμυχη αίσθηση της αιωνιότητας, που ξεπερνάει την ανθρώπινη ύπαρξη, και περιορίζει το αδυσώπητο «παιχνίδι του χρόνου» πάνω στο ανθρώπινο μοντέλο. Την οδηγούν οι ρίζες των δένδρων, που έρχονται, κατά τον ποιητή (Γ. Σεφέρης) από το παρελθόν στον ύπνο μας,… οι ελιές με τις ρυτίδες των γονιών μας… αυτές οι ανθρωπομορφικές παμπάλαιες ελιές που δακρύζουν. Έτσι πειραματίστηκε πάνω στο διαχρονικά συμβιωτικό θέμα χρόνος - ελιά - άνθρωπος με ένα αισθητικό καλλιτεχνικό αποτέλεσμα που σέβεται την κλασική αιωνιότητά τους.

Το φυσικό τοπίο αποτελεί το σκηνικό μέσα στο οποίο δημιουργείται και αναπτύσσεται ένας πολιτισμός, το τοπίο της ελιάς, μνήμη και μόχθος γενεών, αγαθή ανθρώπινη παρέμβαση στη φύση, ισορροπία ανάμεσα στο πρόσκαιρο που είναι ο άνθρωπος και στο αιώνιο, που είναι η φύση και η ζωή. Εκτείνεται από τις ακτές ως εκεί που φτάνει η αύρα της θάλασσας, εικόνα του εξημερωμένου-καλλιεργημένου χώρου, που παρά τις ραγδαίες αλλαγές που έχει υποστεί τις τελευταίες δεκαετίες, διατηρεί ακόμη στοιχεία και χαρακτηριστικά προηγουμένων εποχών, αποτελώντας έτσι σημαντικό φορέα πληροφοριών για την αναπαράσταση συμβολισμών, των κοινωνικών δομών, των τεχνικών, των λειτουργιών που εξυπηρέτησε διαχρονικά, τουλάχιστον τους τελευταίους αιώνες.

Ο γνωστότερος αρχαίος μύθος για τη διάδοση της καλλιέργειας της ελιάς αφηγείται τη φιλονικία ανάμεσα στον Ποσειδώνα και την Αθηνά για την προστασία της Αθήνας. Η ελιά (το δένδρο, ο καρπός, το σύμβολο), με τη βιολογική και κατ’ επέκτασιν συμβολική θαλερότητα, έχει συνδεθεί με την τελείωση της ύπαρξης του ανθρώπου στο μεσογειακό χώρο.

Η αναπαραγωγική δύναμή της, η θαυμαστή μακροβιότητά της, η μεγάλη σημασία της για τη διατροφή του ανθρώπου και η δύναμη του ελαίου να συντηρεί οργανικές ύλες, φέρνουν την ελιά κοντά στην ουσία της θεάς Γης, ανεξάντλητης πηγής ζωής και τροφού. Γέννημα θαυμαστό της ιδανικής μυθικής γης των Υπερβορείων, σύμβολο των ανεξάντλητων γονιμοποιών δυνάμεων της Γης, ως διαρκώς ανανεούμενη και αγέραστη τροφοδοτική και ζωοποιός δύναμη, η ελιά συνδέθηκε με την ίδια την αθανασία. Οι παραδόσεις τη θέλουν συνδεδεμένη με όλες σχεδόν τις γυναικείες θεότητες της βλάστησης και της γονιμότητας, αφού η καλλιέργειά της οδηγεί τους ανθρώπους στην ειρηνική συμβίωση, που εξασφαλίζει την ανανέωση της ζωής και την ομαλή διαδοχή των γενεών πάνω στην ίδια γη. Οι αρχαίοι Έλληνες τιμούν τους νεκρούς ήρωές τους με αθλητικούς αγώνες, με έπαθλο κλαδιά ιερών δένδρων (ελιά, δάφνη) σε μια αποθέωση της δενδρολατρείας. Και ο θάνατος, συνδεδεμένος με τη χθόνια Γη και τη γονιμοποίησή της, μετατρέπεται σε θρίαμβο ζωής και σε χαρά της νίκης ως υγεία, αθανασία, ειρήνη. Η λατρευτική, μαγική και θεραπευτική χρήση της ελιάς και του ελαιολάδου είναι ευρύτατα διαδεδομένες στον ελληνικό χώρο. Στα χριστιανικά μυστήρια ή στις νεοελληνικές μαγικο-θρησκευτικές πρακτικές όπως το ευχέλαιο, το λάδι έχει σημαντικό μυητικό, αποτροπαϊκό και καθαρτήριο ρόλο, από την είσοδο του Χριστιανού στην Εκκλησία με το Βάπτισμα έως το θάνατό του. Η μέριμνα για το αναμμένο λαδοκάντηλο στο εικονοστάσι του ναού, του σπιτιού, στο νεκροταφείο ή στα αυτοσχέδια εικονοστάσια του δρόμου, συνδέεται με την καθημερινή προσευχή και τη διατήρηση της μνήμης. Συμβολική σημασία και χρήση έχουν ακόμη τα φύλλα της ελιάς και το έλαιο στο πλαίσιο του κύκλου της ζωής: από τη γέννηση και τη βάφτιση ως το γάμο και την εξασφάλιση της ποθητής γονιμότητας ή την αρρενογονία, από τον εξορκισμό της βασκανίας (ξεμάτιασμα) ως το θάνατο.

Δρ. Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη
τ. Διευθύντρια, Eπιστ. Συνεργάτις Κέντρου Ερεύνης
της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών

Δήμητρα Γούναρη

Ζωγράφος - Χαράκτρια

Αποφοίτησε στη ζωγραφική και τη χαρακτική στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας - στο Abbaye de la Cambre, Βρυξέλλες - Δίπλωμα χαρακτικής στη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας.